Κυριακή 16 Μαρτίου 2014

Για την τυραννία της πλειοψηφίας

Του Χρήστου Αντωνίου

Ελεύθερη κοινωνία είναι η κοινωνία στην οποία είναι ασφαλές να είσαι αντιδημοφιλής.
Adlai Stevenson

Όταν οι Αρχαίοι Αθηναίοι ανακάλυψαν τη δημοκρατία δηλ την αρχή της πλειοψηφίας σαν μέθοδο λήψης αποφάσεων δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες θα υπέφεραν από την «τυραννία της πλειοψηφίας» και ότι αυτή θα ενέπνεε φόβο, θα συμπεριφερόταν αυταρχικά και θα καταπίεζε το άτομο.
Κυριότερη μορφή αυτής της τυραννίας είναι η τυραννία της κοινής γνώμης που στοχεύει «να επιβάλει ως κανόνες συμπεριφοράς τις δικές της ιδέες και συνήθειες σε όλους εκείνους που διαφωνούν μ΄ αυτές΄ να περιορίσει την ανάπτυξη και, αν είναι δυνατόν, να αποτρέψει τη διαμόρφωση οποιασδήποτε ατομικότητας δεν εναρμονίζεται με τις δικές της συνήθειες και να αναγκάσει όλους τους χαρακτήρες να διαμορφωθούν με τα δικά της πρότυπα».
Αυτά επεσήμαινε το 1859 ο στοχαστής από την παράδοση του κλασσικού φιλελευθερισμού John Stuart Mill (Τζον Στούαρτ Μίλ) με το δοκίμιό του «On Liberty» (Περί Ελευθερίας εκδ. Επίκουρος 1983 σε μετάφραση Νίκου Μπαλή).
Ο Μίλ ευθέως και με απόλυτο τρόπο τάχθηκε ενάντια σε οποιαδήποτε μορφή εξαναγκασμού που είναι de jure κακή.
Ο περιορισμός της ελευθερίας από την κοινωνία μπορούσε να επέλθει από τους έχοντες την εξουσία και από την έντονη πίεση και επιβολή της κοινής γνώμης. Θεωρούσε δε τη δεύτερη πιο τρομακτική από την πολιτική καταπίεση γιατί μπορούσε να εισχωρήσει βαθιά σε όλες τις εκφάνσεις της ίδιας της ζωής του ατόμου.
Δεχόταν το δικαίωμα των άλλων (ομάδας – κοινωνίας) να επεμβαίνουν μόνο όταν απειλούνταν: «ότι ο μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ΄οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του είναι η αποτροπή της ζημιάς των άλλων» (σελ. 32) . Η μόνη συμπεριφορά, για την οποία ο άνθρωπος είναι υπόλογος στην κοινωνία, είναι αυτή που επιφέρει βλάβη στους συνανθρώπους. Επί του εαυτού του, του σώματός και της διάνοιάς του το άτομο είναι κυρίαρχο.
Σχετικά με την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασής τις θεωρούσε αναγκαίες για τη διανοητική ευημερία των ανθρώπων. Καμία γνώμη δεν πρέπει να απαγορεύεται. Ακόμα και αν γίνει αποδεκτό ότι η απαγορευμένη γνώμη είναι εσφαλμένη, ενδέχεται σε ένα μικρό ποσοστό μέσα της να υπάρχουν ψήγματα αλήθειας. Μόνο με τη σύγκρουση των αντίθετων γνωμών, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να βρεθεί όλη η αλήθεια.
Αν για παράδειγμα κυρίαρχη γνώμη στην κοινωνίας είναι η άποψη ότι η αξιολόγηση θα είναι καταστροφική για τους δημοσίους υπαλλήλους και προκειμένου αυτή η άποψη να διατηρήσει τη ζωτικότητά της και την ουσία του περιεχομένου της είναι απαραίτητο να υπάρχει και η αντίθετη άποψη, ότι δηλ. η αξιολόγηση θα είναι μια δημιουργική για αυτούς πράξη. Χρειάζεται οπωσδήποτε και η αντίθετη γνώμη, γιατί έτσι, μέσω της επίμονης αμφισβήτησης της κυρίαρχης γνώμης οι υποστηρικτές της θα την κατανοήσουν πραγματικά και θα την συναισθανθούν λογικά, αλλιώς η κυρίαρχη άποψη θα γίνει αποδεκτή με μηχανικό τρόπο για να μην πω και σαν προκατάληψη.
Στο 3ο Κεφάλαιο εξετάζει την έννοια της ατομικότητας ως μοχλό ανάπτυξης και ευημερίας. Βλέπει ότι η ατομικότητα κινδυνεύει από την τάση της κοινωνίας (κυρίαρχη γνώμη) για ομοιογένεια και αν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί το διαφορετικό και επιθετικά ακόμη. Αν σε μια κοινωνία οι άνθρωποι υποχρεώνονται να μεγαλώνουν και να ζουν με συγκεκριμένο τρόπο, τότε επιτυγχάνεται μια ομοιομορφία και μια μηχανική εκδήλωση της ζωής, όπου η ζωή στην πραγματικότητα δε θα διαφέρει από μια μηχανή. Όμως «η ανθρώπινη φύση δεν είναι μια μηχανή, ….. αλλά δέντρο που πρέπει να μεγαλώνει και να αναπτύσσεται προς όλες τις κατευθύνσεις, όπως ορίζουν οι έμφυτες εσωτερικές δυνάμεις, που της δίνουν ζωή» σελ.106.
Ο Πλούτος μιας κοινωνίας είναι σε άμεση εξάρτηση με την ορθή ανάπτυξη της ατομικότητας. Όταν η κοινωνία επιτρέπει στον καθένα να ζήσει όπως αυτός επιθυμεί έχει να κερδίσει πολλά, παρά να του επιβάλει να ζήσει, όπως αυτή θεωρεί «ότι είναι για το καλό του». Τις περισσότερες φορές τα κοινωνικά πρότυπα που διαμορφώνει η κοινή γνώμη κρατούν το άτομο «σιδηροδέσμιο» της παγιωμένης κοινωνικής κατάστασης και αλλοίμονο αν κάποιος την παραβεί αμέσως θα χαρακτηρισθεί «γραφικός», «επιπόλαιος», «αντιδραστικός» να μην πω και «επικίνδυνος». Για τον καθηγητή Αριστείδη Χατζή «αυτή η μειοψηφία των ιδιαίτερων και εκκεντρικών προσωπικοτήτων συνιστά το άλας της γης. Δίχως αυτούς, το ποτάμι της ζωής θα λίμναζε σαν τα νερά μιας άνευρης βροχής». Στη θέση τής ρουτίνας, της ομοιομορφίας και του κομφορμισμού, τοποθετεί την δημιουργικότητα, την αυθεντικότητα , τον πειραματισμό και το δικαίωμα τού να ζεις την προσωπική σου ζωή διαθέτοντας το σώμα και το μυαλό σου όπως εσύ επιλέγεις, χωρίς να δέχεσαι καμία κοινωνική κριτική.
Ο Μιλ οραματιζόταν μια κοινωνία μορφωμένων ή πιο απλά πληροφορημένων και προπάντων ελεύθερων πολιτών, όπου όλα τα δρώμενα της κοινωνίας εξετάζονται από την άποψη, ότι αυτά συμβάλουν στην ελεύθερη ανάπτυξη των ατόμων. Πιστεύει ότι μόνο οι ελεύθεροι άνθρωποι είναι μεγάλοι άνθρωποι και λέει χαρακτηριστικά ότι «με μικρούς ανθρώπους δεν γίνονται μεγάλα πράγματα». Γνώριζε ότι η βάση για την ελευθερία ήταν η σύγκρουση. Η σύγκρουση με έναν καταπιεστικό θεσμό ή ομάδα ανθρώπων δεν θα γινόταν με τη βία, αλλά με την κριτική αντιπαράθεση.
Το έργο του Μιλ βρήκε ανταπόκριση και σε μερίδα γυναικών, όταν αντιλήφθησαν ότι καταπατούνται τα βασικά δικαιώματά τους, όπως συνέβη με την σομαλικής καταγωγής ολλανδή βουλευτής Αγιαάν Χίρσι Άλι. Η κ Χίρσι Αλί συνέστησε στις ομόθρησκές της να διαβάζουν τα έργα του Μίλ και ιδίως το «για την υποτέλεια των γυναικών», για το οποίο το περασμένο Σάββατο έκανα ειδική αναφορά.
Το δοκίμιο του Μιλ «Περί ελευθερίας» είναι ένας ύμνος για την ελευθερία του ατόμου. «Σε κανένα άλλο βιβλίο, σε όλες τις χώρες και σε όλες τις εποχές, δεν διατυπώθηκε τόσο καθαρά και δεν υποστηρίχθηκε τόσο αποφασιστικά η ιδέα για την ελευθερία του ατόμου» σημειώνει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ο J.S. Shapiro.
Για όσους «φλερτάρουν» με ιδεολογήματα που έχουν στόχο τον περιορισμό ή και την κατάργηση της ελευθερία του ατόμου θα ήθελα να τους υπενθυμίσω αυτό που είπε κάποτε ο George Bidault: «Ελευθερία υπάρχει όταν στις εφτά το πρωί ακούς το κουδούνι και είναι ο γαλατάς, και όχι η Γκεστάπο».

2 σχόλια:

  1. Είμαι πραγματικά ευτυχής και αισιόδοξη που στην πόλη μας υπάρχουν και ενεργοί πνευματικοί άνθρωποι που γίνονται όλο και περισσότεροι. Είναι πολύ σημαντικό και ιδικά στις μέρες μας που, η ελευθερία κινδυνεύει πολύπλευρα και ποικιλοτρόπως και δεν είναι καθόλου αυτονόητη, να αναδυκνείεται η σημασία, η αξία της και οι συνιστώσες που την ορίζουν, μέσα από τις αναφορές αυτού του εξαιρετικού διανοουμένου, υμνιτή της ελευθερίας, του 19ου αιώνα. Συγχαρητήρια!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Θα ήμουν υπερβολικός αν έλεγα ότι, η παρούσα ανάρτηση αποτελεί ένα ακόμα διαμάντι της συσσωρευμένης πληροφόρησης και κατ΄ επέκτασιν της γνώσης που κυκλοφορεί; ...Της γνώσης που σε βάζει να σκέπτεσαι – το πιο σημαντικό κατ’ εμέ.
    Αγαπητέ Χρήστο, ας αφήσει ο γαλατάς το γάλα του χωρίς να χτυπήσει το κουδούνι, κι εμείς θα το πάρουμε όποτε θέλουμε, και θα τον πληρώσουμε επειδή τον ευγνωμονούμε, όχι επειδή του το χρωστάμε – άμα θέλουμε το γάλα του... Και ο γαλατάς θα εξακολουθήσει να μας φέρνει το γάλα του. Επειδή εμείς θα το ζητάμε. Άμα... Δεν συμφωνείς; Είμαι σίγουρος.
    Ευχαριστούμε,
    Διογένης

    Υπάρχει πρόβλημα εάν προωθήσω το κείμενο άνευ αδειών, σφραγίδων και υπογραφών;

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Τα σχόλια στα blogs υπάρχουν για να συνεισφέρουν οι αναγνώστες στο διάλογο. Η ευθύνη των σχολίων (αστική και ποινική) βαρύνει τους σχολιαστές.